TACRIIF: Waa maxay soon?
Soonku luqad ahaan waa in wax laga reebtoonaado oo aan la
sameyn. Sharciga Islaamkana soonku waa in laga af haysto cunto iyo cabbid iyo
in laga reebtoonaado galmo (afooyinka oo xiriir galmo lala sameeyo) laga
bilaabo waaberiga (fajarka salaada subax) ilaa ay qorraxdu ka dhacayso iyadoo
lala imaanayo niyo qalbiga ah, oo ay tahay in laabta laga niyoodo fulinta
awaamiirta Alle (S.W.) oo ah Soonka waajibka ah.
Soonka Islaamiga ah waa nafta oo laga xabisayo cunto iyo
cabbid iyo waxyaalaha ay hawooto (shahawaat), iyo iyadoo laga goynayo wixii ay
u caado yeelatay oo la hagaajiyo awoodeeda shahwada si loogu diyaariyo in ay
dalabto liibaan waarta iyo ladnaan weyn, iyo barwaaqo ma guuraan ah, iyo in ay
aqbasho waxa naftu ku daahiroobeyso oo lagu janno tago. Ujeeddadu waa in ay
gaajada iyo oonkuba ay jebiyaan nafta
hanqal taageeda iyo qooqeeda. Qofka sooman wuxuu xusuusanayaa xaaladaha ay ku
suganyihiin dadka gaajeysan ee masaakiinta ah.
Soonku waa tiir ka mid ah tiirarka Islaamku ku taaganyahay
[eeg Tiirarka Islaamka lifaaq # 1], qofkii diida in Soonku waajib yahay waa uu
ku gaaloobayaa. Qofkii rumeysan in Soonku waajib yahay laakiin aan soomin wuxuu
ku caasiyay Allihii abuurtay (S.W.). Soonka waxaa la waajibiyay sannadkii 2d ee
Hijrada.
WAAJIBNIMADA SOONKA
Ilaahay (S.W.) wuxuu kitaabkiisa Kariimka ah ku yiri aayad
micnaheedu ay sidaan tahay: "Kuwa rumeeyayow! Soon baa laydinku
waajibiyay, sidii loogu waajibiyay kuwii idinka horreeyayba, si aad u noqotaan
al-Muttaqiin (suubanayaasha)." Al Baqarah, aayadda 183d
Ilaahay (S.W.) wuxuu addoomadiisa ugu yeeray magac laysugu
yeero kan ugu wanaagsan uguna qiimo badan oo ah KUWA RUMEEYAYOW! [Eeg Tiirarka
Iimaanka Lifaaq # 2], waxaa laydinku waajibiyay in aad soontaan (bisha
Ramadaan). Ilaahay (S.W.) waxaa kale oo uu noo caddeeyay in SOONKU aanu ahayn
mid innaga nagu cusub balse ummadihii naga horeeyay ay soomi jireen. Garan
meyno qaabka ay u soomi jireen, (waxa ay ka soomi jireen, maalmaha ay soomi
jireen, tirada inta maalmood oo ay soomi jireen iwm.). Caqiiddadu waxaa weeye in
aan ogaanno soonku in aanu ahayn mid ummadda Nabi Muxamad (S.C.W.) ku cusub.
TIIRARKA SOONKA
Soonku wuxuu ku ansaxayaa laba arrimood oo lagu tilmaamo in
ay yihiin tiirarka soonka. Waxayna kala yihiin:
(1) NIYADDA: Qofka soomaya waa in uu niyoodo soonka waajibka
ah habeennimada (inta ka horeysa waaberiga (fajarka salaadda subax). Qofku
haddii uusan neyeysan soon uma jiro. Sida Nabigu (S.C.W.) ku sheegay xadiis
saxiix ah oo ah:
Xafsa, Hooyadii Mu’miniinta (A.K.R) waxay tiri: Nabigu
(S.C.W.) wuxuu yiri: "Qofka aan soonka (faralka ah) niyeysan intaan waagu
baryin lagama aqbalo soon". W.W. Alkhamsa ~ Shantii.
Sideedaba, niyaddu waxay kala soocdaa cibaadada iyo caadada.
Arrin kasta oo cibaado ahna waa in ay niyaddu ka horreyso. Niyaddu waa arrin
qalbiga kasoo go’da oo aan u baahnayn in afka lagaga dhawaaqo. Niyadda in afka
lagaga dhawaaqaana waa bidco aan sharci ahayn. Niyeysiga soonka waxaa lagu gaar
yeelay soonka faralka ah oo kaliya. Soonka sunnada ah uma baahna in habeenkii
la neyeysto. Waxaana daliil u ah:
Caa’isha (A.K.R.) waxay tiri: Nabiga (S.C.W.) baa ii yimid
maalin oo i weydiiyay: "Wax ma haysaa (la cuno)? Waxaannu niri: Maya.
Wuxuu yiri: Marka waan soomanahay, "Dabeeto wuxuu noo yimid maalin kale
markaasaan ku niri: Waxaa naloo keenay haddiyad ahaan timir bur cad leh. Wuxuu
yiri: Bal i tus, waayo waxaan ku billowday maalinta soomanaan." markaasuu
cunay. W.W. Muslim. Nabiguna (S.C.W.) wuxuu arrintaas ku sameeyey soon sunne ah
ee kuma samayn soon faral ah.
(2) In laga afhaysto oo laga joogo (reebtoonaado) dhamaan
waxyaalaha soonka burriya [Eeg Waxyaalaha Soonka Burriya].
Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nebiga (S.C.W.) wuxuu
yiri: "Qofkii aan ka harin been iyo dhaqanka la xiriira iyo wixii ceebaal
ah, Allaah waxba kuma falayo oo dan kama leh in uu iska daayo cuntadiisa iyo
cabbiddiisa (yacni dan kama leh soonkiisa)" W.W. Al-Bukhaari iyo Abuu
Daa’uud. Werintaanna waa tii Abuu Daa’uud.
YAA LAGU LEEYAHAY SOOMIDDA BISHA RAMADAAN
Soomidda Bisha Ramadaan waxaa lagu leeyahay, oo ay waajib ku
tahay in uu soomo ama ay soonto qof kasta oo ay ku kulmaan saddexda shardi oo
kala ah:
(1) QOF MUSLIM AH: Qofka soomaya waa in uu ahaadaa ruux
muslim ah. Qof gaal ah haddii uu soomo lagama aqbalayo waayoo xayndaabkii
Islaamka ayuuba ka baxsan yahay.
(2) QOF QAANGAAR AH: Qofka soomaya waa in uu ahaadaa qof
baaluqay (hanaqaaday). Waxa aan soon laga rabin caruurta, waxaase sunnada ku
sugan in caruurta inta ay yaryaryihiin la barro (lagu layliyo) soonka haddii ay
awoodi karaan.
(3) IN UU CAQLI TAAM AH LEEYAHAY: Qofka soomaya waa in uu
miyir qabaa. Qofka waalan soon kama ansaxayo. Waxaa la doonayaa in uu soomo
ruux miyirkiisu taam yahay.
DADKA LOO RUQSEEYSEY IN AY AFURAAN BISHA RAMADAAN
Naxariista Alle (S.W.) waxaa ka mid ah in dad gaar ah ay
fasax u haystaan in ay afuraan iyadoo lagu jiro bisha Ramadaan. Dadka loo
ruqseeyay in ay afuraan waxay kala yihiin:
(1) QOFKA SAFAR KU JIRA: Ilaahey (S.W.) wuxuu u ruqsiiyay
dadka safarka ku jira in ay afuraan oo ay dib kasoo qaleeyaan maalmihii ay
afurnaayeen. Culimadu waxay safarka lagu afuri karo ku qiyaaseen in uu
dhanyahay 80 km ama 90 km. Laakiin waqtigaan casriga ah iyo waayihii hore waxaa
u dhexeeya farqi aad u weyn, maxaa yeelay imminka waxaa lagu safraa gaadiid aad
u dheereeya sida diyaaradaha, tareennada, iwm. Haddaba su’aashu waa sidee loo
qiyaasayaa safarka lagu afuri karo? Habka ugu wanaagsan waxaa weeye: Qofku mar
haddii uu musaafir yahay oo la dhihi karo safar buu ku jiraa, kaas ayaa safar
lagu qiyaasi karaa. Isla markaasna waxaa la eegayaa dhibaatada qofka kasoo
gaareysa safarka uu ku jiro – qofka haddii aysan wax dhibaato ah kasoo
gaaraynin safarkiisa wuxuu khiyaar u leeyahay in uu afuro ama uu soomo (waayoo
rukhsaddii Ilaahey (S.W.) siiyay ayuu haystaa, Ilaaheyna wuxuu jecelyahay in
rukhsaddiisa la qaato), haddiise ay dhibaato kasoo gaarayso safarkiisa waa
mamnuuc in uu soomo.
(2) QOFAKA XANUUNSAN: Qofka xanuunsan oo soonka ku
dhibtoonaya waxaa loo rukhseeyay in uu afuro oo dib kasoo qaleeyo maalmihii uu
afuray.
(3) QOFKA KU DHIBTOON SOOMIDDA: kuwa soomi kara laakiin ay
dhib ku tahay sida qofka da’da ah iyo qofka qaba cudur aan dawadiisa la aqoon
oo soomidduna dhib ku tahay, ama dhakhtar lagu kalsoon yahay oo Muslim ah uu u
sheegay in uusan soomi karin, waxaa u banaan in ay afuraan oo dib kasoo
qaleeyaan.
Allaah (S.W.) wuxuu yir: "Haddii uu midkiin
xanuunsanyahay ama safar yahay isla tiradii uu afuray waa in uu gudaa
(qaleeyaa) maalmo kale; kuwa ku soomi karaa dhibka (sida qof da’ ah, iwm) waxaa
la siiyay (ikhtiyaar in ay soomaan ama) quudiyaan qof sabool ah (bedelka maalin
kasta oo ay ufuraan....... ". Al Baqara, aayadda 184d
Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: "saddex qalinka waa laga
qaaday (oo dembi looma qorayo) (1) Qofka waalan inta uu ka miyirsado, (2) Qofka
hurda jeer uu hurdada kasoo koco, iyo (3) cunuga jeer uu baaluqo". Kuwaani
mukalafiin maaha, dembina looma qorayo.
FADLIGA SOONKA
Qaybtaan waxaan jecelahay in aan ku soo qaato maqaanka
Islaamku ku tilmaamay soonka iyo ajarka & fadliga uu helayo qofka Ilaahey
(S.W.) dartiis u sooma, taasoo laga yaabo dadka qaar in ay ku kala duwanyihiin
oo ajarka ay helayaan uu kala badan yahay sababtuna ay tahay u dhawaanshaha ama
ka fogaanshaha Sunnada Nabiga (S.C.W.), sidii uu Nabiguba (S.C.W.) ku tilmaamay
asagoo yiri: "Badanaa qof sooma oo aan soonkiisa ka heleyn wax aan ahayn
gaajo iyo oon". Soomiddu waa cibaadeysi heer sare ah oo nafta ijtihaad iyo
is-ilaalin ku nuuriya. Soomiddu waa sifayn iyo hagaajin nafta looga dan
leeyahay in la dareensiiyo daciifnimadeeda iyo in laga gooyo dhugashada iyo
daba-galka ceebaha dadka kale iyo waxa ka dhalanaya oo dhan, sida xanta, cayda,
beenta, iska horkeenka muslimiinta, muran iyo qaylo, dagaal iwm. Soonku nafta
ayuu daahiriyaa oo ka dhigaa naf Alle (S.W.) ka cabsata oo towbad keen badan,
wuxuuna nuuriyaa iimaanka qofka.
Fadliga iyo ajarka Soonka waxaa ka mid ah:
(1) SOONKU WAA GAASHAAN: Soonku waa gaashaan (la isaga gudbo
xumaan falidda, shahwada iyo naarta). Nabigu (S.C.W.) waxaa uu faray qofka aad
ugu baahan in uu guursado misna aan awoodin guur (daruufta oo aan u saamaxayn
markaas in uu guursado awgeed, hadday noqon lahayd dhinaca dhaqaalaha iyo
dhinaca awooddiisa jirkaba) in uu soomo si ay shahwada rabitaanka guurku uga
jabto. Maxaa yeelay soonku wuxuu ka reebaa nafta waxyaabaha ay jeceshahay oo ay
shahwadu ka mid tahay.
Cabdullaahi ibn Mascuud (A.K.R.) wuxuu yiri: Rasuulkii Alle
(S.C.W.) wuxuu nagu yiri: "Dhalinyarooy! Kiinnii heli karaa raas (reer)
waa in uu guursado, waayo (guurku) wuxuu xakameeyaa indhataagga, sinadana
gaashaan buu uga yahay, kii aan guursan karinna ha soomo da’ fur (tunniin) buu
leeyahaye (jebin buu u yahay rabintaanka galmada)." Laysku raac ~
Muttafaqun Caleyhi).
Sidoo kale Nabigu (S.C.W.) wuxuu caddeeyey in naarta lagu
galo waxyaabaha ay naftu jeceshahay iyo in Jannada lagu galo waxyaabaha ay
naftu necebtahay.
Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: "Naarta waxaa laga helaa oo ay ku gabban tahay waxyaalaha ay naftu
jeceshahay ee macmacaanka adduunka ah gadaashooda, Jannadana waxaa lagu
xayndaabay camal adag oo ay naftu necebtahay". Bukhaari iyo Muslim.
(2) QOFKA SOOMAN WUXUU LEEYAHAY LABA (2) FARXADOOD: Qofka
soommani wuxuu la kulmaa laba farxadood sida ku cad xadiiska Nabiga (S.C.W.)
Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: ".......Qofka soommani wuxuu la kulmaa laba farxadood, tan hore waa farxaa
markii uu afurayo, tan labaadna waa uu ku farxi doonaa ajarka soonkiisa, markii
uu la kulmo Rabbigiisa (Allaah)." Bukhaari iyo Muslim.
(3) NEEFTA QOFKA SOOMAN OO MISKIGA KA UDGOON: Qofka sooman
neefta afkiisa ka soo baxaysa waxay ka udgoon tahay miskiga sida ku cad
xadiiskan:
Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: ".......Neefta afkiisana (qofka sooman) ka udgoon Aragtida Alle
udgoonka miskiga" Muslim.
(4) IRIDKA (ALBAABKA) AR-RRAYAAN OO JANNADA KU YAALLA: Waxaa
jira Jannada gudaheeda irid ama albaab magaciisa la yiraahdo Ar-Rayaan oo dadka
sooma oo kaliya ay geli doonaan Maalinta Qiyaame. Qofka ugu dambeeya oo ka mid
ah dadkii soomi jiray marki uu galo waala xirayaa iridka Ar-Rayaan. Qof kasta
oo kamid ah dadka galay wuxuu cabbayaa sharaab. Sharaabkaas qofkii cabbana
weligiis ma oomayo.
Sahal bin Sacad (A.K.R.) wuxuu yiri: "Nabigu S.C.W.
wuxuu yiri: "Waxaa jira Jannada dhexdeeda irid la yiraahdo Ar-Rayaan oo
keliya dadkii soomi jiray ay geli doonaan Maalinta Qiyaame, qof kalena uusan ka
gelin; waxaa la oran doonaa: Meeye ehlu soonkii? Waa soo kici doonaan, cidina
ma geli doonto iyaga maahee. Markii ay galaan, iridkaa waa la xiri doonaa, cid
kalena ma geli doonto iyaga dabadood." W.W. Bukhaari iyo Muslim.
(5) SOONKA & QUR’AANKUBA QIYAAMAHA WAY SHAFEECAYAAN:
Nabigu (S.C.W.) wuxuu yiri: "Soonka iyo Qur’aankuba addoonka ayey u
shafeecayaan maalinta Qiyaame. Soonku wuxuu oran doonaa: Rabbiyow! Waxaan ka
reebay cuntadii (iyo cabbidii) iyo waxyaalihii ay naftu jeclayd ee (Rabbiyow)
shafeecadeyda u aqbal. Qur’aankiina wuxuu oran doonaa: Rabbiyow! Waxaan ka
reebay hurdo uu habeenkii jiifto ee (Rabbiyow) shafeecadeyda u aqbal. Wuxuu
yiri: Markaasaa shafeecadooda la aqbalaa." W.W. Axmed.
(6) SOONKU WUXUU KAFAARO U YAHAY DEMBIYADA QAAR: Soonka
waxaa lagu dhaafaa dembiyada yar yar sida ku cad xadiiskan:
Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: "Shanta salaadood (oo si rigle iyo joogto ah jamaacad ahaan masjidka
loogu tukado) waxay tiraan dambiyada yar yar, haddii dambiyada kabaa’irta
(halista) ah (sida shirkiga, sixirka, dilka gardarrada ah, dhilleysiga, ribada,
dhilleysi ku xamashada dumarka dhowrsoon, u dhabar jeedinta cadowga maalinta
dagaal dar Alle ah iwm.) la iska jiro markaa waa loo dhaafaa dambiyada yaryar inta
u dhexeysa laba Jimco iyo laba Ramadaan." W.W. Muslim.
(7) SOONKA DEMBIYADII HOREY KAAGA DHACAY AYAA LAGU DHAAFAA:
fadliga soonka waxaa kale oo kamid ah in dhamaan dembiyadii yar-yaraa ee horay
uga dhacay qofka muslimka ah loogu dhaafayo soonka dartiis.
Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: "Qofkii u sooma bisha Ramadaan iimaan qab iyo ajar dalab, waxaa laga
dhaafi doonaa dembiyadii horay uga dhacay (aan kabaa’irta ahayn)".
Bukhaari iyo Muslim.
(8) IRDAHA JANNADA OO LA FURO - IRDAHA NAARTA OO LA XIRO -
SHAYDAAMMADA OO LA KATIINADEEYO: Fadliga weyn ee bisha Ramadaan u gaarka ah
waxaa ka mid ah, in irdaha Jannada oo dhan la furo, oo irdaha naartana la xiro,
iyo in shayaadiintii ummadda dhibi jirtay la xir-xirayo.
Abuu Hureyrah (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: "Markii ay bisha Ramadaan soo gasho irdaha Jannada waa la furaa,
irdaha naartana waa la xiraa, Shaydaamadana waa la xiraa (la
silsiladeeya)". Bukhaari iyo Muslim.
F.G. Bisha ramadaan marka ay bilato waxaad arkaysaa dad
badan oo towbad keenaya oo diyaar u ah in ay Rabbigood u noqdaan; dad badanna
waxaa yaraanaya macaasidii iyo xummaantii ay sameyn jireen. Haddana, waxaa laga
yaabaa in la arko dad kale oo wali macaasi iyo xummaan samaynaya, haddaba sidee
baa taas lagu fasirayaa? Dadku waa laba nooc: dad sheydaan baa daba taagnaa oo
fasahaadinayey dadna iskood bay u fasahaadsan yihiin (u khariban yihiin). Dadka
iskood u khariban (fasahaadsan) xataa haddii sheydaanku uusan raad weyn ku
yeelan waxaad arkeysaa ayagoo xummaan iyo dembi dhex dabaalanaya.
FADLIGA BISHA RAMADDAAN
Fadliga bisha ramadaan maaha wax qormo keliya lagu soo koobi
karo: Ilaahay (S.W.) ayaa u gartay bisha Ramadaan in ay toqoto bishii Qur’aanka
Karrimka ah lagu soo dejiyay dhexdeeda. Halkaas waxaa ka cad darajada iyo
qiimaha ay dheer tahay bilaha kale.
Allaah (S.W.) wuxuu yiri: "Bisha Ramadaan oo dhexdeeda
la soo dejiyay Qur’aanka, isagoo hanuun u ah dadka iyo xujooyin cad oo hanuunka
ah, iyo kala saarid (xaqa iyo baadilka)....". Al Baqara, aayadda 185d.
Allaah (S.W.) wuxuu yiri: "Xaqiiqdii, waxaan soo
dejinnay Qur’aanka Habeenka Qadarka". Al-Qadri, aayadda 1d
Allaah (S.W.) wuxuu yiri: "Xaqiiqdii, waxaan soo
dejinnay Qur’aanka Habeen barakaysan (Habeenka Qadarka)". Ad-Dukhaan,
aayadda 3d
Fadliga iyo dheeraadka bisha Ramadaan waxaa ka mid ah in
habeenadeeda ay ka mid tahay habeen la yiraahdo LAYLATUL QADRI oo ka kheyr
badan kun (1000) bilood. Habeenkaas wuxuu ka mid yahay habeennada Ramadaanka.
Waxaa loogu reja weyn yahay in habeenkaas uu ku jiro tobanka ugu dambeeya bisha
Ramadaan, gaar ahaan waxaa loogu sii reja weyn yahay habeennada kinsiga ah (21,
23, 25, 27, 29), waxaa suura gal ah in uu helo habeenkaas qofka bisha Ramadaan
oo dhan ku dadaala cibaadada, baryada Ilaahey, salaadda, dambi dhaaf dalabka,
taraawiixda iyo tahajudka.
Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) wuxuu
yiri: "Qofkii u kaca in uu tukado salaad taraawiix bisha Ramadaan, iimaan
qab iyo ajar dalab dartood, waa loo dhaafaa wixii dembiyo (yar yar ah) oo horay
uga dhacay". Bukhaari iyo Muslim.
WAXYAABAHA SOONKA BURIYA (JEBIYA) INTA SUGAN OO LAYSKU
RAACSANYAHAY
Qof kasta oo muslim ah waxaa waajib ku ah in uu ogaado
WAXYAABAHA SOONKA BURIYA si uu isaga ilaaliyo. Waxyaabaha Soonka buriya waa
kuwan:
(1) IN LALA YIMAADO QOWL AMA FAL GAALNIMO AH ~ (murtadnimo)
Alle (S.W.) baynu ka magan galnaye. Qofkii Islaamka ka baxa waxaa buraya oo
baaba’aya dhammaan camalladiisii uu horay u sameeyay iyo camalka uu markaas ku
dhex jiro, waxaana u daliil ah Qowlkii Ilaahay (S.W.) "Oo dhabtii waxaa
laguu waxyooday adiga (Muxammadow S.C.W.) Sidii loogu waxyooday kuwii (Rusushii
Alle) ee kaa horreeyayba; haddii aad u shariig yeesho (yacni la wadaajiso) cid
kale cibaadada Alle (S.W.) (markaa) hubaashii (dhammaan) camalladaadu waxay
ahaan doonaan wax aan waxba ku ool, oo waxaad kamid ahaan doontaa
khasaarayaasha" Az-Zumar, aayadda 65d.
(2) JIMAAC (GALMADA): Ninka sooman haddii uu u galmoodo
afadiisa si bareer ah (si bareer ah micnaheedu waxaa weeye isaga oo aan hilmaansanayn,
ama si kama’ ah aan u sameyn, ama aan lagu qasbin) soonkiisu waa burayaa.
Qofkii soonkiisu ku buro galmo waxaa korkiisa ah qalayn (gudid) iyo kafaaro
wada jira, waxaana u daliil ah:
Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nin baa u yimid Nebiga
(S.C.W.) (Ninkaas waa Salma bin Sakhar Al-Bayaadi) oo yiri: Waan hoogay Rasuul
Alloow! Wuxuu yiri: Maxaa ku hoojiyey? Wuxuu yiri: Waxaan la galmooday afadeyda
iyadoo maalin Ramadaan ah. Wuxuu markaas weydiiyey: Ma heli kartaa waxaad
addoon ku xorayso? Wuxuu yiri: Maya; wuxuu yiri: Haddaba ma soomi kartaa laba
bilood oo xiriir ah? Wuxuu yiri: Maya; Wuxuu yiri: Marka ma quudin kartaa
lixdan (60) miskiin? Wuxuu yiri: Maya; markaasuu fariistay! Markaasaa Nabiga
(S.C.W.) waxaa loo keenay dambiil (ay ku jirto soddon madaal oo) timir ah, oo
yiri: Sadaqeyso, ninkii wuxuu yiri! Oo ma waxaa weeye inaan siiyo cid naga
saboolsan? (Madiina) labadeeda shiil madow dhexdooda qoys iga baahi badani ma
deggana, markaasuu Nabigu (S.C.W.) muusooday oo miciyihiisiina muuqdeen.
Dabadeedna yiri: "Orod oo reerkaaga u gee". W.W. As-Sabca (Todobadii)
warintana waa tii Muslim.
Qofka sooman haddii uu u galmoodo afadiisa waxaa ku waajib
ah afar (4) arrimood:
(1) In uu san waxba cunin
ama cabbin maalinta inta ka harsan (af-haysasho).
(2) In uu Ilaahay
(S.W.) uu u towbad keeno, maxaa yeelay wuxuu galay dembi aad u weyn.
(3) In uu qaleeyo
maalintaas bedelkeeda.
(4) In uu kafaaro
bixiyo: KAFAARADUNA waa in uu addoon xoreeyo, haddii uusan heleyn, in uu 2
bilood oo isku xigta soomo, haddii uu awoodi waayana, in uu lixdan (60) miskiin
quudiyo (intaas oo dhan haddii uu awoodi waayo oo uu sidaas ku dhinto
kafaaradii waa ka dheceysaa).
(3) CUNID ama CABBID BAREER AH (oo si u kas ah loo
sameeyay): Waxaa u daliil ah Qowlkii Ilaahey (S.W.) "....Cuna oo cabba
ilaa liilanka (dunta) cad (iftiinka fajarka salaadda subax) idinkaga caddaado
liilanka madow (mugdiga habeenka), dabadeedna kaamila soonka ilaa gabbal
dhaca......). Al-Baqarah, aayadd 187d.
Aayaddaan waxay caddeyneysaa in cunnidda iyo cabbidda ay
soonka jebiyaan, waxaana arrintaan lagu gaar yeelay qofka u sameeya si bareer
ah (ula kac). Qofku haddii uu wax cuno ama cabbo isaga oo hilmaansan ama uu si
kama’ ah u sameeyay, ama lagu qasbay soonkiisu waa u jiraa oo kama burayo.
Waxaana u daliil ah Xadiiska soo socda:
Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) waxaa uu
yiri: "Qofkii is illaawa isaga oo soomman oo wax cuna ama cabba waa in uu
dhamaystaa soonkiisa, waayoo waa cunto iyo sharaab Alle (S.W.) siiyay".
(Macnaha risiq Ilaahey (S.W.) siiyay bay ahaayeen wixii uu illaw ku cunay ama
ku cabbay). (Muttafaqun Caleyhi - Laysku raac).
Sidoo kale Nabigu (S.C.W) wuxuu yiri: "Illaahay waa ka
cafiyay ummaddeyda wixii ay gaf (si kama ah), ama hilmaan u sameeyeen ama lagu
qasbay".
F.G. Qof muslim ah haddii uu arko qof sooman oo wax cunaya
waa in uu baraarujiyaa oo xusuusiyaa in uu sooman yahay. Arrintaasna waxay ka
mid tahay "wanaaga (macruuf), samafalka iyo Alle ka cabsiga oo lays faro
iyo Munkarka oo layska reebo.
Qofka haddii uu si kas ah wax u cuno ama wax u cabbo waxaa
ku waajib ah saddex (3) arrimood:
(1) In uu soomo
maalinta inta ka harsan (imsaak ~ af-haysto).
(2) In uu Ilaahey u
towbad keeno maxaa yeelay dembi aad u weyn oo khatar ah ayuu galay.
(3) In uu qaleeyo
maalintaas bedelkeeda.
(4) IS-MATAJINTA: Qofka sooman haddii uu matag iskii isaga
keeno (yacni farta ama wax kale afka iska geliya, ama uu ursoodo wax uu ku
matagi jiray) soonkiisu waa burayaa. Waxaana u daliil ah:
Abuu Hureyra (A.K.R) wuxuu yiri: Rasuulkii Alle (S.C.W.)
wuxuu yiri: "Qofkii uu soo dhaafo matag (isagoo sooman) qalle laguma laha,
qofkii is matajiyaase qalle baa korkiisa ah" W.W. Al-Khamsa.
Qofka haddii uu si kas ah isu-matajiyo waxaa ku waajib ah
saddex (3) arrimood:
(1) In uu soomo
maalinta inta ka harsan (imsaak ~ af-haysto).
(2) In uu Ilaahey u
towbad keeno maxaa yeelay dembi aad u weyn oo khatar ah ayuu galay.
(3) In uu qaleeyo
maalintaas bedelkeeda.
(5) DHIIGGA CAADADA IYO UMMUSHA (DHALMADA): Haweeneyda
sooman haddii ay caadadii hesho soonkeedii waa burrayaa, xataa haddii ay
maalintii ka dhiman yihiin daqiiqado yar, waa in ay afurtaa oo dib kasoo
qalaysaa maalintii (ama maalmihii) ka tegay. Haweenka caadada qaba waxaa ka
xaaraan ah in ay soomaan; haddii haweeney aan daahir ahayn (oo caadadii qabta)
ay soonto soonkeedu ma ansaxayo, dhiigga dhalmadana waa la mid. Laakiin haddii
ay isku aragto calaamadihii ay ku tiqiin in uu yimaado dhiigga caadada laakiin
dhiiggii uusan farjigeeda kasoo bixin, soonkeedu waa saxiix waayoo dhiiggu inta
uu caloosha ku jiro xukun malaha, marka uu banaanka u soo baxo oo ay isku
aragto ayaa la xukumayaa.
(6) NIYADDA OO LAGU BURRIYO: Qofka sooman haddii uu qalbiga
ka niyeysto in uu soonka furro, soonkiisu waa burayaa, waayoo niyaddu waa
saldhigga camalka qofka Muslimka ah, waana miisaanka camalka lagu qiyaaso.
Waxaa laga wariyey Amiirkii Mu’miniinta Cumar ibn
Al-khaddaab (A.K.R.) in uu yiri waxaan maqlay Nabiga (S.C.W.) oo leh:
"Camalka waxaa saldhig u ah niyadda, qof kastaana wuxuu helaa
niyaddiisa.......".
(7) CIRBADAHA NAFAQO SIDEENKA AH (Faleebo, iwm.) Qofka
sooman haddii uu si bareer ah u isticmaalo cirbadaha nafaqada ee xiddidka laga
qaato, cirbadahaas oo booxin kara kaalintii cunnidda ama cabidda, oo qofka ka
bi’iya gaajada (baahida) ama oonka, soonkiisu waa burayaa. Qaybaha kale ee
cirbadaha-daawada oo aan lahayn nafaqo baahida baabi’isa soonka ma jebiyaan.
(8) IN AY IBTA FARJIGA BIYO KAAGA YIMAADAAN SI
IKHTIYAARKAAGA AH: Soonku waa ku buraa haddii qofku manidiisa ku soo saaro
taabasho, dhunkasho ama gacan (iyo wixii la mid ah). Laakiin haddii ay manidu
iskeed u soo baxdo oo qofku uusan sabab u ahayn soo bixiddeeda, ama isaga oo
hurda ay kasoo baxdo wax dhibaato ah malaha soonkiisuna waa saxiix.
Caa’sha (A.K.R.) waxay tiri: Rauulkii Alle (S.C.W.) wuu i
dhunkan jiray isagoo soomman, wuxuuna laabta i saari jiray isagoo sooman,
laakiin wuxuu ahaa midka keliya ee idinku jira ee u hanan og (ka adag) naftiisa
(yacni iska qaban kara inuu u hunguriyoodo galmo). Laysku Raac ~ Muttafaqun
Caleyhi.
F.G. Qofka sooman waxaa la doonayaa in uusan ku
xeel-dheeraan luqluqashada ama sandaarsiga marka uu weeseysanayo waayoo waxaa
laga yaabaa in ay biyo ku cararaan.
Laqiid bin Sabira (A.K.R.) wuxuu yiri: Rasuulkii Alle
(S.C.W.) wuxuu yiri: "U weeseyso si dhan oo waafi ah (kaamil), oo nadiifi
salka farahaaga halka ay laba farood ku kulmaan adigoo ku masaxaya faraha soo
jeedkooda ah (is-dhexgelin), aadna u sandaarso, laakiinse haddii aad sooman
tahay markaa iska jir sandaarsiga aadka ah (si aysan wax biyaha ka mid ah uga
gelin calooshaada xagga sanka)”. W.W.
Abuu Daa’uud iyo Tirmidi oo yiri waa xasan ah oo saxiix ah.
Qofka sooman waa in uu iska ilaaliyaa beenta, xanta isku
diridda dadka, dhaqanka xun iwm. Culimada qaar, waxa ay qabaan in ay beenta,
xanta, isku diridda, dhaqanka xun iwm. ay soonka jebiyaan. Culimada qaarna
waxay qabaan in aysan soonka jebin balse ay ajarka soonka nuqsaamiyaan. Si
kastaba ha ahaatee, qof kasta oo muslim ah waa in uu ku sifoobo dhaqan
wanaagsan iyo muslinnimo khaalis ah, si soonkiisu u noqdo mid miro dhal ah.
WAXYAABAHA AAN SOONKA BURIN
Waxaa jira waxyaabo badan oo aan soonka jebin balse dad
badan oo aan cilmi u lahayn ay rumeysan yihiin in ay soonka jebeyaan;
waxyaabaas aan soonka burrin waxaa ka mid ah:
(1) Dhamaan WAXYAABAHA SOONKA BURRIYA (JEBIYA) oo aan kor ku
soo xusay haddii ay dhacaan ama la sameeyo ayadoo la hilmaansanyahay (NISYAAN)
ama gef ku dhacay (KHADA’), ama jaahilnimo u geysay (JAHLI) ama lagu qasbay
(IKRAAH) soonka waxba uma dhimayaan.
Abuu Hureyra (A.K.R.) wuxuu yiri: Nabigu (S.C.W.) waxaa uu
yiri: "Qofkii is illaawa isagoo soomman oo wax cuna ama cabba waa in uu
dhameystaa soonkiisa, waayoo waa cunto iyo sharaab Alle (S.W.) siiyay".
(Macnaha risiq Ilaahey siiyay bay ahaayeen wixii uu illaw ku cunay ama ku
cabbay). (Muttafaqun Caleyhi - Laysku raac).
Sidoo kale Nabigu wuxuu yiri: "Illaahey waa ka cafiyay
ummaddeyda wixii ay gaf (si kama ah), ama hilmaan u sameeyeen ama lagu
qasbay"
(2) Qofka haddii uu isku janaabo ama isaga iyo haweeneydiisu
ay wada cayaaraan habeenka Ramadaanka ee uu waagu ku baryo iyagoon weli
qubaysan soonkoodu waa u jiraa (yacni maalintaas waa soomi karaan, haddii ay
habeennimaddii niyeysteen in ay soomayaan maalintaas). Waxaa daran in ay wax
galmo ah sameeyaan kadib markuu waagu baryo.
Caa’isha (A.K.R.) iyo Ummu Salama (A.K.R.) waxay yiraahdeen:
Mar kasta oo Nabigu (S.C.W.) waagu u beryo isagoo aan daahir ahayn (yacni la
galmoodo xaas ka mid ah xaasaskiisa iyadoo aysan aheyn riyo habeenkii ku biyo
bax) waxuu (S.C.W.) la imaan jiray qubeys oo soomi jirey. Bukhaari iyo Muslim
SIDOO KALE
Caa’isha (A.K.R.) waxay tiri: "haddii Nabigu (S.C.W.)
waagu u beryo isaga oo la galmooday Xaas ka mid ah xaasaskiisa, wuu qubeysan
jiray sida caadiga ah". Bukhaari iyo Muslim
(3) Dadka qaarkood waxay ka cabsadaan in ay subkadaan ama ay
kareem is mariyaan, ama in ay barafuunka la isku buufiyo ama bakhuurka la is
mariyo ama fooxa la shito ay isticmaalaan. Waxaas oo dhan soonka ma jebiyaan.
(4) Qofka haddii sankiisu dhiig ka yimaado (san-goror) ama
uu ilig iska rido ee sidaas dhiig uga yimaado, wax dhibaato ah malaha
soonkiisuna waa saxiix waxaase laga rabaa in uu san liqin ee iska tufo.
(5) Toobinka - Toobinka markii hore wuxuu kamid ahaa
waxyaabaha soonka burriya laakiin dib ayaa laga nasakhay. Nabiguna (S.C.W.)
waxuu is toobay isagoo sooman. Sidoo kale toobinka waxaa la mid ah oo aan
soonka burin dhiigga yar oo miikariskoobka lagu eego oo sheybaarradu ka qaadaan
dadka.
Anas (A.K.R.) wuxuu yiri: Markii u horeysay oo toobidda
qofka soomman loo diiday waxay ahayd markii uu Jacfar bin Abii Daalib (A.K.R.)
is toobay isagoo sooman, oo Nabigu (S.C.W.) soo maray oo yiri: "Labadaaniba
waxay buriyeen soonkoodii." Wixii markaas ka dambeeyayna Nabigu (S.C.W.)
wuu u fasaxay inuu is toobo qof kasta oo sooman, Anasna wuxuu is toobi jiray
isaga oo sooman. W.W. Ad-Daaraqudni oo sheegay inuu yahay Qawi. Xadiiskuna waa
saxiix.
(6) Xuqna : suufka daawada leh ama sumboosto farjiga ama
dabada la iska geliyo.
(7) Taqdiir : goojo dhegaha ama sanka lagu dhibciyo.
(8) Indha kuusha indhaha la marsado.
(9) tisxi duulaya, boor, barafka cirka ka da’a oo dhuunta ku
carara (gala).
(10) Cunto dhadhamin, waxaase shardi ah in aan cuntada la
liqin, ama aysan gaarin "xarafka X meesha uu kasoo boxo".
(11) cadayashada : rumeysashada iyo luqluqashada.
(12) biyo is marmarin (isku qaboojin) ama maro la qooyay oo
la is mar mariyo.
(13) In dhegaha la dhukaydo ama ciddiyaha la iska jaro, ama
ilkaha oo la iska bix-bixiyo.
Gebagebadii, qoraalkan waxaan kusoo xirayaa nasteexo caam ah
oo aan u gudbinayo dhammaan muslimiinta iyo nafteydaba, waxaana leeyahay aan ka
faa’iideysanno fadliga bisha barakaysan ee Ramadaan. Lama oga in ay nasoo mari
doonto bil kale oo Ramadaan; haddaba, yaan laga dhoohnaan fadliga, ajarka iyo
xasanaadka aan kasban karno haddii aan si dhab ah oo iimaan leh ugu soo
jeesanno bishan barakaysan ee Ramadaan.
Wixii talo iyo turxaan bixin ah ee la xiriira qoraalkan waan
soo dhaweynayaa.
Walaalkiin:
Cabdulfataax Maxamed Cabdulle
Ottawa, Ont. Canada
abdulfatah@yahoo.com
LIFAAQ # 1
TIIRARKA ISLAAMKA uu ku dhisan yahay waa shan (5), taasoo
mid kamid ah haddii uu qofku ka tago aysan muslinnimadiisu sax ahayn. Xadiis uu
wariyey ibnu Cumar A.K.R. Wuxuu yiri: "Islaamka waxa uu ku dhisan yahay
shan: Shahaadada oo ah in la qiro in uu Ilaahay mooyee ilaah kale uusan jirin,
Nabi Muxammadna (S.C.W.) uu yahay addoonkiisa iyo Rasuulkiisa; in Salaadda la
oogo, in Sakada la bixiyo, in la soomo, iyo in Xajka la tago".
(1) SHAHAADADU WAA: in la ictiqaadiyaa carrabkana laga
sheegaa. Shahaadadu waa aasaaska ansixitaanka acmaasha oo dhan, taasoo ah in
lagu socdo jidkii uu Ilaahey na faray, innagoo ay naga tahay ikhlaas (run),
lana raaco sunnadii Nabiga (s.c.w.) MIRAHA SHAHAADAD: Qalbiga oo nadiif noqda,
nafta oo ka xurowda addoonsiga aadamiga iyo raacidda qof aan rasuul Ilaahay
ahayn. Marka diinta Islaamka la gelayo waa in si ikhtiyaari ah loo qiro
ASHAHAADADA - "inaan ilaah jirin xaq lugu caabudo Allaha awooda sare leh
ma ahee, iyo in Nebi Muxammadna Rasuulkii Alle yahay".
SALAADDA OO LA OOGO WAA: Ilaahey oo lagu caabudayo ficilka
salaadda, iyadoo si toos ah Rabbi loogu tukanayo iyo iyadoo la ilaalinayo
waqtiga salaadda. Salaadu waa tiirka 2-aad ee Islaamku ku taagan yahay, qofkii
ka tagaana waa qof Alle ku kufriyey. MIRAHA SALAADDA: Xabadka oo furma iyo ka
dheeraashada dambiyada waaweyn iyo kuwa yar yarba.
SAKADU WAA: Ilaahay oo lugu caabudo bixinta maalka ku
waajibay qofka. Sakada waxaa laga rabaa in uu bixiyo qofka leh xoolo ay ka
waajibtay. MIRAHA SAKADA waa oo daahir ka noqota akhlaaqda xun oo ay ka mid
tahay bakhiilnimada iyo iyadoo la daboolay baahida Muslimiin baahan.
SOONKA BISHA RAMADAAN WAA: Ilaahay oo lugu caabudo ayadoo
laga af-qabsado wixii soonka jebinaya oo laga reebtoomo galmada u dhexeysa
ragga iyo haweenka, laga bilaabo waaberiga ilaa qorraxdu ka dhacdo. MIRAHA
SOONKA: Nafta oo la baro in laga reebo waxa ay u baahan tahay, iyadoo Ilaahay
dartiis loo sameynayo. Inaad soontid bisha Ramadaan, oo laga reebtoomo cuntada,
cabidda iyo galmada u dhexeysa ragga iyo haweenka, laga bilaabo waaberiga ilaa
qorraxdu ka dhacdo.
XAJKU WAA: Ilaahay oo lagu caabudo aadidda xajka, iyadoo la
nooleynayo calaamadaha Islaamka. MIRAHA XAJKA: Nafta oo lagu tarbiyeeyo in la
bixiyo maal iyo iyadoo qofkii guriga Ilaahay uu u qasdo in uu soo siyaarto,
sidaas darteed ayuu xajku u noqday nooc ka mid ah jihaadka. Inaad u xajidid
Baydka Alle (S.W.) ee Makka ku yaalla waxaana laga rabaa tiirkaan qofka awoodda
u leh. Tiir kasta oo ka mid ah shanta tiir ee kor ku xusan, wuxuu ku fadhiyaa
saldhig weyn oo leh xididdo furuuc badan, haddaad si faahfaahsan u rabto waxaad
ka heli kartaa kutubta fiqiga.
LIFAAQ # 2
Arkaanta (Tiirarka) Iimaanka: Tiirarka IIMAANKU waa camal
qalbiga ku xiran qofka iyo Ilaahey uun baana og in uu run sheegay iyo in kale,
mana laha furuuc badan oo muuqaneysa sida tiirarka Islaamka. Tiirarka IIMAANKU
waa lix (6) waxayna kala yihiin sidan:
(1) Inaad rumeyso, oo si dhab ah u ictiqaadiso jirista iyo
midnimada Allaah (S.W.)
(2) Inaad rumeyso jirista malaa’ikta oo ah khalqi Ilaahey ka
uumay nuur oo innaga duwan.
(3) Inaad rumeyso in Ilaahay kutub hanuun iyo iftiin
gudcurka nolosha looga baxo ah soo dejiyey ee uu u dambeeyay luguna khatimay
kitaabka Qur’aanka Kariimka ah.
(4) Inaad rumeysid in Ilaahay rusul soo diray, ee uu u
dambeeyey laguna khatimay Nebigeennii suubanaa Muxammad (S.C.W.).
(5) Inaad rumeysid maalinta xisaabta, oo ah in ay jirto,
maalin la xisaabi doono dadka iyo jinka waxa ay faleen, dhimashada kaddib la
soo saari doono lagana abaal marin doono waxay geysteen samaan iyo xumaan.
(6) Inaad rumeysid dhacdooyinka ka dhacaya dunida in ay
yihiin wax Ilaahey qaddaray shar iyo khayrba
W/Q.: Cabdulfataax Maxamed Cabdulle
abdulfatah@yahoo.com
Xuquuqda Qoraalkan waxaa iska leh: Somalitalk.com
FG: Walaal ku soo biir Faafinta Diinta Islaamka
FAAFI.BLOGSPOT.COM
Facebook.com/faafidiinta
@WALAALAHA FAAFI DIINTA ISLAAMKA
FG: Walaal ku soo biir Faafinta Diinta Islaamka
FAAFI.BLOGSPOT.COM
Facebook.com/faafidiinta
@WALAALAHA FAAFI DIINTA ISLAAMKA
Upisttrispuncbu Kevin Schmidt https://wakelet.com/wake/SuRLQDWFrxfawEZppE9J_
ReplyDeleteglucbuttcobo