Waxaan kasoo hadallay muuqaallo ku saabsan siyaasadda iyo
xukunka jaziiradda carbeed ka jiray Nabiga (scw) kahor iyo diimaheeda, waxaa
hadana inoo haray inaan isha marino si kooban arrimaha bulshada, dhaqaalaha,
iyo akhlaaqdu sida ay ahayd,. Hadaba waraaqaha soo socda waxaan dulmaraynaa
arrimaahaan.
Dhismaha Qoyska.
Bulshada carabtu waxay ahayd dabaqado iyo heerar kala
noocnooc ah kalana sareeya oo xaalada hooda gaarka ahina kala duwan yihiin,
marka la fiiriyo dabaqada dadka sharafta leh sida qoysaska magaca dheer,
kaabba-qabiilada, mas’uuliyiinta sarsare xariirka u dhexeeya ninka iyo
xaaskiisu wuxuu ahaa mid aad u sareeya oo runtii kaa yaabinaya, waxay
haweenaydu lahayd xorriyad buuxda xagga meel marinta ujeedadeeda, fullinta
codkeeda iyo cadkeeda inay goosato, waxay ahayd marwo xurmo wayn leh oo la
ilaaliyo oo darteed seefaha la isugu qaato dhiigana la isaga daadiyo. Inta
badan markuu gabyaagu doonayo inuu ka hadlo wax laqadariyo oo kamida waxyaalaha
carabtu waynayn jireen sida geesinimada iyo deekhsi-nimada waa inuu hadalkiisa
ku bilaabaa amaanta gabdhaha iyo ka sheekaynta quruxdooda haddii kale
hadalkiisu soojiidasha iyo macaan yeelan mayo, waxaa dhici karay in haweenaydu
hadday doonto qabiilooyinka dab colaadeed ka dhexhuriso amase gole nabadeed
isugu keento, laakiinse waxaasoo dhan oo jira ninka ayaa ahaa hogaanka reerka
muran la’aan. Markii nin marwo loo guurinayana waxaa talada iska lahaa gabadha
qaraabadeeda ayaduna wax xaq ah uma lahayn inay diiddo guurka waligeedu la
doonay.
Tani waa xeerka u yaalla dadka dabaqada sare, waxaase jiray
heerar kale oo bulshada ah oo isku xirka ninka iyo haweenaydu intiisa badan uu
aad u foolxumaa gaar siisnaana xad aynu ku tilmaami karo un-ceeb iyo foolxumo
sharaf la’aan iyo faaxisho, waxaana kamid ahaa guurarkaas kuwaan.
Guurka dadka ee
aan maanta naqaan, kaasoo ninku uu gabadha waligeeda ka doono (waydiisto)
kadibna la siiyo kadibna meher loo magacaabo markaasna sidaas uu ku guursado,
iyo guurkale.
In ninku gabadha
uu doonayo inuu guursado uu ku yiraahdo markay ka mayrato dhiigga (caadada) u
tag ninkaas hebal ah oo isu-dhiib isaguna waa ka fogaanayaa oo reeraysan mayo
korkeedana taaban mayo ilaa ay caddaato inay ninkii ay isu-dhiibtay u
uur-qaaday, markaas ayuu dhisanayaa oo la dagayaa gabadha, waxayna ku magacaabi
jireen guurkaan (istibdaac isu-dhiib) waxayna sidaas u samaynayaan jeclaysi
inay ilmo qayma leh oo ninkaas magaca dheeri dhalay uu helaan.
In koox rag ah oo
toban ka yar ay haweenayda isku mar u galaan oo wada reeraystaan, hadaba markay
uur-qaado oo umusho oo dhawr habayn laga joogo umusheedii ayay u cid diraysaa
kulligood ninkoodna ma diidi karo wayna wada imaanayaan, markaas ayay leedahay
rag-yohow waad ogtihiin arrintiinu siday ahayd ilmo ayaanna dhalay waana
ilmahaagii hebaloow, waxayna ku magacaabaysaa kay la jeclaato ninkaasaana loogu
magacdarayaa.
In haweenaydu
tahay dumarka jirkooda ka ganacsada, marka rag aad u badan ayaa usoo galaya
mana diidayso cid usoo gasha guryohooda korkoodana calamo ayaa u suran lagusoo
raaco marka hadday uur-qaado markay umusho dadkii u galmooday oo dhan ayaa
lasoo ururinayaa waxaana loo yeerayaa sinji-sooce markaas ayuu ilmaha midkood
raacsiinayaa ninka la raacsiiyaana ma diidi karo.
Markii rasuulka
(csw) lasoo diray waxaan oo dhan waa dumiyay.(1)
Sidoo kale waxaa jiray xariiro guur oo ku dhisan waranka
caaradiisa iyo qoriga afkiisa sababtoo ah dagaallada u dhexeeya qabiilooyinka
kala duwan ma kala joogsan jirin qolada dagaalka laga guulaystana dumarkooda oo
dhan waa la bannaysan jiray, waxaase la yaableh caruurta ay ku dhalaan
arrintaan waligood waa lagu caynayaa.
Waxaa kaloo guurka la xariira in ummadda casrigaan jaahiliga
noolayd aysan lahayn xad tirada xaasaska lagu joojiyo, sidaa darteed ninku
wuxuu guursanayaa hadduu rabo toban dumar ah, wuxuu wada guursanayaa labo
gabdhood oo walaala ah wuxuu guursanayaa haweenayda aabihii furay ama ka
dhintay, sidoo kale ma jirin xad furitaanku ku istaago sidaa darteed intuu
boqol jeer furo ayuu haddana ceshanayaa.
Foolxumada zinadu waxay ahayd mid ku faaftay dhammaan
heerarka bulshada oo dhan, hasayeeshee waxaa jiray dad yar oo rag-yo dumarba
leh oo naftoodu qadariya oo iskala sharaf wayn inuu ceebtaan zinada ku dhoco,
dumarka xorta ahina waa dhaameen kuwa adoomaha loo yaqaan. Bulshada jaahiliguna
wax ceeba uma arag inuu ninku sheegto ilmaha uu zinada ku dhalay. (2)
Xariirka u dhexeeya ninka, caruurtiisa iyo qaraabadiisa.
Calaaqada u dhaxaysa ninka iyo ilmihiisa carabtu waa ku kala
duwanayd, qaarkood aad ayay u jeclaayeen ilmahooda wuxuuna gabyaagoodu yiri.
Dhexdayada ilmuhu udgoon ubaxa geedahaye.
Waa beerkayagi oo
arlada aga-maraayaaye. (3)
Qaarkalana gabdhaha ayay xabaal-nololoodin jireen (nolosha
ku aasi jireen) cabsi ay ka qabaan ceeb gabadhu usoo jiido iyo waxla’aan,
wiilashana waa dili jireen cabsi ay ka qabaan faqri iyo goojo, hasayeeshee
dhaqankaan kuma tirin karro caadooyinka faafay sababtoo ah baahi wayn ayay
wiilasha u qabeen inay cadowga ka horgeeyaan darteed, fiiri qur’aanka suurat
ancaam A-151, suurat naxli A-85-89, suurat Israa A-31, suurat kuwirat A-8,
aayadahaan oo kulligood Allaha wayni ku xaarintinimeeyay kuna joojiyay
caadadaan foosha-xun ee nolol ku dilka caruurta taasoo ah dhaqan kasoo horjeeda
diinta, insaan-nimada iyo damiirka oo Islaamku joojiyay.
Marka la fiiriyo xariirka u dhexeeya walaalaha, ilma-adeerta
iyo tolka wuxuu ahaa xariir aad u xooggan, waxay u noolaayeen tolka dartiis una
dhiman jireen isku duubnida iyo midnimadu waxay ahayd mid ka muuqata halka
qabiilada dhexdiisa toosoo ay xoojinayso hiilka iyo isxigsigu, waxayna ku socon
jireen halku-dhigga caanbaxay ee oranaya “u hiilli walaalkaa hadduu gardaran
yahay iyo haddii laga gardaran yahay-ba” macnihiisa runta ah ayadoo aan loo
leexin sida Islaamku u saxay oo ah in u hiillinta daalimku tahay in gacanta la
qabto oo laga joojiyo dulmiga.
Hasayeeshee ku tartamidda magacraadinta iyo madaxtinima
doonka ayaa marar badan hurin jiray colaado ka dhex aloosma qabiilooyinka hal
oday kasoo wada jeeda sida aan ka aragno Ows-yo Khazraj, Cabas-yo Dibyaan iyo
kuwo kale oo badan.
Marka la fiiriyo xariirka u dhexeeya qabiilooyinka kala
duwan, wuxuu ahaa mid aad u fog oo xubin-xubin u kala googo’an awoodooda oo
dhanna waxay ku dhamaan jirtay sabuubo iyo colaado iska shidan, hasayeeshee
cabsida laga qabo caadooyinka qaarkood oo la wadaago iyo khuraafaadka diiniga
ah ayaa xoogaa fududayn jiray ololka dagaaladaan iyo holacooda, waxaa kaloo
jiray isgaashaan-buursiyo iyo israacsanaan qabiilooyinka qaarkood xiranayaan oo
kuwa kale ay kaga soo horjeedaan taasoo marmar isu keeni jirtay qabiilooyin
kala duwan, sidoo kale bilaha la xurmeeyo waxay u ahaayeen raxmad iyo gargaar
dadku ku kala nastaan oo noloshu soo noqoto.
Isku duuduub xaaladda arrimaha bulshadu waxay ahayd mid
dhulka taalla liidnimo iyo indha la’aan, jahliga iyo aqoon darridu udbaheeda
ayay mudatay, khuraafaadka iyo aaminsanaanta malluugtu cirkay isku shareertay,
dadku waxay isaga nool yihiin sida xoolaha, haweenayda suuqaa lagu kala
iibsadaa mararka qaarkoodna waxaa loola dhaqmaa sida dhagax aan dareen lahayn,
midnimo ma jirto, maamul ku sheegyada meelaha qaarkood ka jiray ujeedadooda ugu
wayn waxay ahayd hanti masaakiinta laga xoogay in khasnadaha laga buuxiyo iyo
dagaallo loo soo jiido cidda ay is-hayaan oo kaliya.
Arrimaha Dhaqaalaha
Arrinta dhaqaaluhu kama duwanayn arrinta bulshada, waxay
taasina inoo caddaan kartaa markaan fiirino dhaqaalahoodu waxa uu ku tiirsanaa,
hadaba laf-dhabarta dhaqaalahooda ugu wayn ee ay danahooda ku gaaraan waxay
ahayd ganacsiga, wareegtada ganacsiga iyo waxkala badalashaduna ma suuroobi
karto ilaa amaanku arlada korkeeda hareeyo kaasoo ahaa mid ka maqan oo laga
waayay jaziiradda carbeed dhexdeeda marka laga reebo bilaha la xurmeeyo,
bilahaan ayaa muuqaalka ganacsiga la arki jiray oo suuqyada carbeed ee
caanbaxay cukaad, majanna, iyo dilmajaaz la fariisan jiray.
Dhinaca sancada iyo wax soo saarka waxay ahaayeen ummadaha
kuwa ugaga fog, dhammaan farsamada carabi soo saartana waxa ugu waynaa samaynta
dharka (dumidda) iyo soohidda-yo magdinta hargaha waxaana un laga soo saari jiray
Yaman iyo Xiira (ceraaq), gudaha jaziiradda way jireen xoogaa beero ah iyo
dhaqashada xoolaha nool dumarka carbeedna dhamaantood waxay ku mashquuli jireen
tidaca iyo falagta, laakiin waxaanoo dhan waxay ahaayeen wax dagaallada unloo
hayo, faqriga, waxla’aanta, gaajada iyo qaawanaantu waxay ahaayeen wax ummadda
oo dhan wada saabtay.
Akhlaaqda
Dhinaca akhlaaqda, qofna kama qarsoona in dadkaan casriga
jaahiliga nooli ay lahaayeen dhaqamo xun, caadooyin foolxun iyo waxyaalo
caqliga fayoobi diidayo oo dareenku ka didayo, laakiinse taasoo jirta akhlaaqda
wanaagsanna waxay ka haysteen qayb wayn oo runtii qofkii u fiirsada ku keenaysa
yaab, qaadanwaa iyo argagax taasoo ay kaaga muuqanayso inay tahay sababta Alle
(sw) dhexdooda uu Nabigiisa sharafta badan uga doortay waxaana ka mida
akhlaaqdaan wanaagsan.
I. Deekhsinimada
Wax bixinta carabtu waa ku tartami jireen oo isugu faani
jireen gabayadooda inta badan waxay ku dhameeyeen deekhsinimada inuu ku faanayo
ama qofkale ku amaanayo, waxaa dhici jirtay in qoysku hanti ka leeyahay hal
irmaan oo uu caruurta iyo naftiisaba u maalo markaa martidu ku soo hoyato
habaynka bartankiisa xilliga dhaxantu dhacayso markaas deekhsinimadu qalbigiisa
gilgisho oo uu inta istaago neefkaas uu hanti ka haysto oo nolosha qoyskiisu gabi
ahaan ku tiirsan tahay uu martidiisa u gawroco.
Waxaad kaloo ka garan kartaa, inay ku faani jireen
cabitaanka khamrada iyo sarqaamida, ayagoo aan ugu faanayn inay fiican tahay
balse inay ku bixiso deekhsinimada iyo waxbixinta saacadaha ay sarqaansan yihiin
sida uu yiri Cantra Ibn Shadaad.
Markii aan sarqaamaan hantida saalif bixiyaaye. Sumcaddayna
lama dhaawacoo waa mid saamiya e. Saaniga markaan keeno deekhsi saacidaan
ahaye. Sinji hore fir igu miilmay iyo farac silloomayna. (3)
Sidoo kale waxay isku mashquulin jireen qamaarka oo hanti
badan la isugu dhigan jiray ayagoo u arka inuu yahay sabab kamida sababa wax
lagu bixiyo, wixii hanti ah oo ay ku kala qaadaanna waxay siin jireen
masaakiinta, sidaa darteed waxaad arkaysaa qur’aanku inuusan diidin nafac yar
inuu ku jiro khamrada iyo qamaarka laakiin dambiga iyo dhibka ku jiraayi ka
wayn yahay nafacooda fiiri Al-baqarah A-219.
II. Ballamaha Iyo Axdiyada
Waxaa kaloo akhlaaqdooda wanaagsan ka mid ahaa fulinta
ballamaha iyo axdiyada, markay ballan iyo axdi galaan waxay u arki jireen diin
lagu dhaganaado waxayna fududaysan jireen ilmahooda oo ladilo ama guryahooda oo
dab colaadeed galo fulinta ballanta darteed, waxaadna ka garan kartaa qisadii
Haani Ibn mascuud Ashaybaani iyo dagaalkii uu dawlada Furus (Persia) kala
horyimid sababtii keentay.
III. Gobanimada iyo dhawridda shakhsiyadda
Waxay ahaayeen kuwa ilaaliya gobanimada oo shakhsi ahaan
isla sareeya xorriyad ku nool sidaa darteed maysan aqbali karin liididda,
bahdilidda iyo in sumcadooda hoos loo dhigo, tanina waxay keeni jirtay
geesinimo xadka dhaaftay iyo ficilada dhakhsaha ah, hadday maqlaan kalimad
amase oraah ayka urinayaan bahdilid ama liidid waxay u yaaci jireen seefaha iyo
qalabka waxayna hurin jireen colaadaha guyaalooba ayagoo aan u aabayeelayn
wixii kasoo gaara.
VI. Ku adkaysiga Go’aamada
Markay go’aan qaataan majirin wax ka leexin kara, waxaana
uga dhexmuuqan jiray sharaf, magac wayni iyo wax lagu faano in go’aankaas la
fuliyo marar badan waxay khatar galin jireen lafahooda ka salgaaridda go’aanka
awgeed,Sidaa darteed hadduu ninku wax ku go’aansado lagama fili karin
kanoqosho.
V. Badownimada
Waxay ahaayeen dad iska badow ah oo aan ilbaxnimadu
wasakhayn amase ku dhalan doorsoomin oo dabcigoodu iska fudud yahay nadiifna
yahay, taasina waxay keentay inaysan aqoon beenta, khayaanada, dabamartaynta
iyo isbabadalida wayna ka didi jireen dhaqamadaan.
IV. Dulqaadka.
Dhaqankaan dulqaadka iyo u kaadsiga waxbay ka haysteen wayna
isku amaani jireen, hasayeeshee aad ayuu ugu yaraa geesinimada xad-dhaafka ah
darteed.
Waxaa inoo muuqata in akhlaaqdaan wanaagsan ay lahaayeen,
inkastoo dhaqamadaan qaarkood uu dhib soo jiidi karo hadana laf ahaanteeda waa
dhaqamo wanaagsan oo nafac wayn soo jiidaya markii latoosiyo waana tan Islaamku
sameeyay, waxaa kaloo muuqata in akhlaaqahaan kuwa ugu waxtar badan uguna nafac
rooni ay yihiin fulinta axdiga-yo ballanta, gobanimada iyo dhowrista haybadda
nafta iyo ku adkaysiga go’aanka iyo fulintiisa, sababtoo ah ma suuroobi karto
in sharka iyo fasaadka la dumiyo ama la unko nadaam caddaalad iyo khayr ku
dhisan haddaysan jirin awoodaan lama loodiyaanka ah.
Waxaana laga yaabaa akhlaaqdaan wanaagsan iyo meesha
jaziiradda carabtu dunida kaga taal ee istaraatiijiga ahi inay yihiin sababta
Alle subxaanah ummaddaan ugu doortay inuu dusha u saaro risaalada Islamka ee
wayn, gaarsiinteeda ummadaha iyo badbaadinta aadanaha intiisa kale.
Abtirsiga Nabiga (scw) Iyo Usradiisa.
Abtirsiga Nabiga (scw) waxay taariikh-yahannadu u qaybiyeen
sadex qaybood. Qayb dhamaan dadka siirada qoray iyo nasab-yaqaannadu ay isku
waafaqsan yihiin inay saxiix tahay wax khalad ahina aysan ku jirin waana ilaa
laga gaaro Cadnaan awowga 21-aad ee Nabiga (scw).
Qayb la isku khilaafay saxnaanteeda oo dadka qaarna ka
gaabsadeen qaarna mariyeen waana laga bilaabo Cadnaan ilaa laga gaaro Nabi
Ibraahim (cs). Iyo qayb aan cidina ka shakisanayn in khalad badan iyo wax aan
saxnayni ay ku jiraan waana wixii ka sareeya Ibraahiim (cs) ilaa laga gaaro
Nabi Aadam (cs). Sidaa darteed waxaan ka sheegaynaa kaliya qaybta ugu horeysa
oo saxnaanteeda uusan wax khilaaf ahi ka jirin mana jirto faa’iido wayn ah oo
ku jirta qaybahaan kale marintooda, qaybtii koowaadna waatan.
Muxamad Ibn Cabdillaah Ibn Cabdilmudalib -magaciisa kale
shaybah- Ibn Haashim -magaciisa kale Camar- Ibn Cabdimanaaf -magaciisa kale
Mughiira- Ibn Qusayi -magaciisa kale Zayd- Ibn Kilaab Ibn Murrah Ibn Kacab Ibn
Lu’ayi Ibn Ghaalib Ibn Fihir -magaciisa kale Qureysh isagaana qabiiladu ku
magacaaban tahay- Ibn Maalik Ibn Nadar -magaciisa kale qays- Ibn Kinaanah Ibn
Khuzaymah Ibn Mudrikah -magaciisa kale Caamir- Ibn Ilyaas Ibn Mudar Ibn Nazaar
Ibn Macad Ibn Cadnaan.
Usrada Nabiga (scw)
Usrada Nabigu (scw) ka dhashay waxaa loo yaqaan qoyska
Banii-Haashim ayadoo loogu magacdarayo Haashim Ibn Cabdimanaaf awowga labaad ee
Nabiga (scw), run ahaantii waxay ahaayeen qoys magac sare iyo haybad wayn leh
odayaasha iska daba-kacay waxay ahaayeen odayaal Alle u doortay inuu faracooda
ka dhaliyo makhluuqa oo dhan kii ugu khayr badnaa Rasuulkii Alle (scw), dhinac
walba oo laga fiiriyo caqliga, deekhsinimada, xilkasnimada iyo sumcadda waxay
ahaayeen dad tusaale loo soo qaato. Waxaan hadaba u baahanay inaan dulmaro
taariikh-da Haashim iyo odayaasha ka dambeeya intaynaan gaarin dhalashada
Nabiga (scw).
-Haashim- wuxuu ahaa Haashim ninka Qureysh wakiilka uga ah
waraabinta iyo martigalinta xujayda waxaana xilkaan loo magacaabay markii la
xalliyay khilaaf soo kala dhexgalay labada reer ee Banii-Cabdimanaaf iyo
Banii-Cabdidaar oo ku saabsanaa sidii loo qaybsan lahaa xilalkii uu hayn jiray
aabohood Qusayi Ibn Kilaab oo aan soo marnay inuu yahay ninkii Qureysh mideeyay
oo dhisay aqalka Daaru-nadwa kadib markii uu xaramka ka saaray qabiiladii
maamuli jirtay ee Khuzaaca.
Haashim wuxuu ahaa nin maalqabeen ah (hanti badan) oo
deekhsi ah sidoo kale yeeshay magac wayn iyo sharaf badan waana ninkii ugu
horeeyay ee xujayda Makka ku martisoora suqaarka, -hilib jarjaran rooti lagu
burburiyay- magaciisa oo markii hore la oran jiray Camar ayaa arrintaan darteed
waxaa lagu niinaasay Haashim (burburiye) rootigii uu hilibka dadka ugu jajabin
jiray awgeed niinaastaan oo magaciisii ka caanbaxday, sidoo kale waa ninkii ugu
horeeyay oo reer Makko u jideeya labada safar ee ganacsi oo midna xagaagii
loogu boxo Yaman midna diraacdii loogu boxo Shaam waana halka uu gabyaagu ka
yiri.
Camar waa
halyaygii, Hodan-nimada gaaroo
Tolkiisa oo
harsha, waadiga (*) halkiisii
Abaaruhu ku
hiifeen, Caatada ku hugan tahay
Hilib rooti lagu
jaray, Hagarli’I ku siiyoo Haqab tiray dhibkoodii.
Waa hoodo Eebee,
Sida hawd-ka lagu maro
Hanti loo
agaasimo, Ayagoon halgaranayn,
Hanadkii u
kacayoo, Hilin qodaxle mariyoo
Safar hawd-ka lagu
maro, cadan laga hoyaatimo
Midkaloo
hanaanloo, Shaam laga hoyaatimo U horseeday weeyaan.(3)
Arrintaan safarada ee Haashim uu horseeday markii dambe
waxay noqotay isha dhaqaalaha ee Qureysh ugu wayn oo sanadkii hanti boqolkun oo
diinaar oo dahabi ah kor u dhaaftay ay ku kala badali jireen, waxayna noqotay
wareegto ganacsi oo wayn oo dadkoo dhani ku xisaabtamo waana arrinta markii
dambe Alle (sw) uu kaga waramay uguna abaalsheegtay Qureysh suuradda Qureysh.
Hadaba bilowgii sanadkii 497-dii ciise dabadii ama sanadkii
ka horeeyay dhamaadkiisa ayuu Haashim safarkii ganacsiga ugu baxay Shaam,
markuu marayey yathrib (madiina) ayuu kula kulmay gabar la yiraahdo Salma Bint
Camar oo u dhalatay lafta Banii-Najaar, ee qabiilka Khazraj, gabadhaas ayuu
guursaday habaynno ayuuna Yathrib kula aqalgalay kadibna safarkiisii Shaam ayuu
usii gudbay gabadhiina reerkoodii ayay lasii noolayd ayadoo uur-qaadday
Cabdilmudalib, markuu marayay magaalada Qaza (ghaza) ee dhulka Falastiin ayuuna
ku dhintay.
Dhinaca kale gabadhii isla sanadkii gudihiisa ayey dhashay
wiil waxayna ubixisay shayba (cirro) cirro uu madaxa ku lahaa darteed, waxayna
ku tarbiyaysay guriga aabaheed ee yathrib, mana jirin cid ehelkiisii reer Makko
ah oo wiilkaan ka warhaysay.Haashim wuxuu caruur katagay afar wiil oo kala ah
Asad, Sayfi, Nadlah iyo Cabdulmudalib iyo shan gabdhood oo ayana kala ah
Shifaa, Khaalida, Daciifa, Ruqiya iyo Janna.
Cabdulmudalib- Waxaan soo marray labada shaqo ee waraabinta
xujayda iyo martigalintooda inuu hayey Haashim markuu dhintayna waxaa la
wareegay walaalkiis Mudalib Ibn Cabdimanaaf, (wuxuuna ahaa nin sharaf badan oo
la maqlo oo amaan Qureysh ku dhex leh waxaana lagu niinaasi jiray fayaad
(shube) deekhsinimadiisa darteed), waxaan kaloo soo marray in Haashim wiil
shayba (cirro) loo bixiyay ugu dhashay madiino, hadaba markuu wiilkii koray
noqday ama waxyar dhaafay waxaa akhbaartiisa maqlay adeerkiis Mudalib markaas
ayuu raadiyay oo u sadcaalay xagga madiino markuu arkay ayuu ilmeeyay oo laabta
ku qabtay oo faraskiisa ku qaatay, markaas wiilkii yaraa ayaa yiri ku raaci
mayo ilaa hooyaday ogalaato, Mudalib markaas ayuu hooyadiis waydiista inay u
ogolaato oo ku darto markaas ayey diiday.
Markaas ayuu Mudalib yiri waxaan u kaxaynayaa inuu la
wareego mulkiyadii aabihiis iyo xaramkii Alle ee maxaad iigu diidaysaa? Markaas
ayay ogolaatay inuu la tago wiiilka, hadaba markuu Makko lasoo galay isagoo
ratiga ku sita ayaa dadkii dheheen kani waa adoonkii Mudalib ayagoo moodaya
adoon uusoo gatay markaasuu yiri adoon ma ahee waa ilmihii walaalkay Haashim
halkaas ayayna wiilkii shayba (cirro) ahaa ka raacday Cabdulmudalib adoonkii
Mudalib.
Sidaasuu Cabdulmudalib adeerkiis Mudalib kula noolaa ilaa uu
hanaqaaday kadibna adeerkiis Mudalib sadcaal ayuu u baxay markuu marayay tuulo
Radmaan oo Yaman ku taal ayuu ku geeriyooday, xilalkii uu hayayna waxaa la
wareegay Cabdulmudalib, wuxuuna kasoo baxay kaalintii aabayaashii kasoo bixi
jireen waana caanbaxay oo sharaf waynaaday tolkiisoo dhanbaana qadariyey oo
jeclaaday wuxuuna gaaray sumcad iyo heer aan aabayaashii midna hore u gaarin
ilaa uu ka noqday caaqilka Qureysheed ee aan laga daba hadlin.
Inkastoo uu mudnaan wayn yeeshay, markuu Mudalib dhintay
Cabdulmudalib waxaa ku soo booday adeerkiis kale oo la dhoho Nowfal Ibn
Cabdimanaf oo ka xoogay xilalkii uu hayay oo ka dhaxlay aabihiis Haashim iyo
adeerkiis Mudalib, Cabdulmudalib wuxuu u ergooday odayaal Qureysheed oo ka
codsaday inay ka qabtaan gardarrada Nowfal kula kacay markaasay dheheen anagu
adigiyo adeerkaa kala dhexgali mayno markuu hiil ka waayey ayuu warqad ay ku
qoran yihiin tixo gabay ah u diray reer abtigiis Banii-najaar (reer madiino) oo
uu hiil iyo garab ku waydiisanayo, marka waxaa soo dhaqaaqay abtigiis Abu Sacad
Ibn Cidiyi oo wata siddeetan nin oo fardoolay ah ilaa uu soo gaaray oo dagay
Abdax (tog duleedka Makko ah) waxaa marka ka hortagay Cabdulmudalib oo yiri
“Abti soo gudba oo daga” markaas ayuu Abu Sacad yiri “Wallaahay inaanan dagayn
ilaa aan Nowfal la kulmo” kadibna waa soo dhaqaaqay ilaa uu soo kor istaagay
Nowfal oo kacbada harkeeda odayaal la fadhiya markaas ayuu inta seefta galka
kala baxay yiri “Allaha Kacbada leh ayaan ku dhaartaye haddaadan wiilka aan
abtiga u ahay u celin xilalkiisa seeftaan inaan ku qabadsiinayaa” markaasuu
Nowfal yiri “waa u celiyay” markaasuu Abu Sacad odayaashii ku yiri ka marag
ahaada arrintaan.
Markaas ayuu Abu Sacad dagay oo Cabdulmudalib ku dagay sadex
cisho kadibna inta cumraystay ayuu Madiino isaga laabtay, arrintaani markay
dhacday Nowfal wuxuu isbahaysi la xirtay qabiilka Banii-Cabdishamsi lagaga soo
horjeedo qoyska Banii-Haashim, Qabiilka Khuzaaco oo aan soo marray inay xaramka
maamuli jireen ayaa markay arkeen hiilka Banii-najaar usoo hiilliyeen Cabdulmudalib
ayaguna yiri hiilkiisa anagaa idiinka xaq leh sidaad u dhasheen ayaan anana u
dhalay, -taasina waa inay Cabdimanaaf oo awowgiis ah dhaleen- markaasay inta
Daaru-nadwa galeen isbahaysi la xirteen Banii-Haashim lagaga soo horjeedo
Nowfal iyo Banii-Cabdishami, isbahay sigaanna waa kan sabab u noqon doona
dagaalkii Nabigu (scw) Makko ku qabsaday sida inoo imaan doonta.
Intii Cabdulmudalib arrimaha Kacbada gacanta ku hayey
dhacdooyinka qabsaday waxaa ugu waynaa labo dhacdo.
Tanhore waxay ahayd, sidaan soo marray markii qabiilka
Jurham laga qixiyay Makko oo ay carareen, waxay aaseen ceelkii Zamzamka ayagoo
waliba ku aasay hanti muhiim ah oo Kacbadu lahayd oo ah seefo, gaashaamo iyo
labo deero oo dahab ka samaysan meeshiina waa qariyeen, hadaba waxaa Cabdulmudalib
riyo lagu amray inuu ceelkii zamzamka qodo meeshuu ku yaalla waa loo sifeeyay
markaas ayuu qoday oo alaabtii soo saaray oo seefihii Kacbda albaab uga
sameeyay deerooyinkiina gudaha u galiyay Zamzamkiina xujayda ka waraabiyay.
Hadaba, markii uu bilaabay qodida oo ceelkii Zamzamku
muuqday ayey Qureysh ku qabsatay Cabdulmudalib oo yiraahdeen shaqada qaybtayada
nagasii sharafta kaligaa qaadan mayside, Cabdulmudalib-na waa diiday oo yiri
arrintaani waa arrin aniga la igu khaas yeelay, marka maysan ka harin
khilaafkiina waa kululaaday ilaa ay isula xukun tageen haweenay xidiga sheegad
ah oo u dhalatay Banii-sacad oo khaybar fadhida mana aysan soo laaban ilaa
wadada Alle ku tusiyey burhaan u caddaysay in hawshaan qodida ceelka
Cabdulmudalib lagu khaas yeelay.
Sida uu Ibn Isxaaq sheegay, ergada baxay waxay ahaayeen labo
kooxood mid cabdulmudalib la socota iyo mid qureysh kasocota hadaba markay
dhexda marayeen ayaa kooxdii cabdulmudalib biyihii ka dhamaadeen markaasay
kuwii kalana biyo u diideen marka kooxdii cabdulmudalib haraadkii ayaa
kululeeyay ilaa ay isu diyaariyeen dhimasho oon dartiis oo dheheen nin walbow
ninkii kaa hordhinta xabaal, marka Cabdulmudalib ayaa ratigiisii istaajiyay,
meeshii ratigu fadhiyey ayaa biyo kasoo burqadeen arrintaan ayaa lala yaabay oo
lagu ogolaaday in Cabdulmudalib lagu khaas yeelay qodida ceelka zamzamka.
Dhacdadaan ku qabsashada qodida ceelka markay dhacday oo
cabdulmudalib kacarooday ayuu nidar ku galay in haddii Alle siiyo toban wiil oo
ay hanaqaadaan ilaa ay gaaraan inay difaaci karaan inuu midkood mahadnaq
dartiis u gawroco Kacbada agteeda.
Dhacdada labaad waxay ahayd, waxaan soo marray in Xabashidu
qabsatay Yaman ayagoo uu doonyaha iyo maraakiibta dagaalka u diyaariyay
imbiraadoorka Room (Byzantine Empire) hogaamiyaha mad-habta Orthodex-ka oo
xarunteedu tahay kaniisada baaxadda wayn ee Aya sofia ee ku taal qusdandiiniya
(Constantine-nople).
imbiraadoorka Room
Kaniisada Ayasofya
Markay qabsadeena hogaamiyihii ciidanka xabashida watay ku
xigeenkiisii Abraha Ibn Sabaax Al-xabashi uu gaadmo ku dilay ciidankiina la
wareegay arrintaan oo ka caraysiisay boqorka xabashida ee Najaashi islamarkaana
Abraha uu boqorka iska maslaxay, hadaba Abraha markuu dilay taliyihii ciidanka
uu boqorkiina iska raalli galiyay wuxuu sidaa ku noqday hogaamiyaha sare ee
Yaman ku-simaha uga ah Najaashi.
Markuu kursigaa sare ku fariistay islamarkaana arkay carab
oo u xajinaya Kacbada Makko, wuxuu Sanca ka dhisay kaniisad wayn wuxuuna damcay
inuu xajka carbeed u leexiyo xageeda, warkaan markii la maqlay waxaa ka
carooday nin u dhashay qabiilka Banii-kinaana (qolo kacbada aad u qadariya)
marka intuu kaniisadii waqti habayn ah galay ayuu qibladeeda saxaro ku
dhamooqay, Abraha markuu arrintaan ogaaday ayuu caro isla-madaxmaray oo
go’aansaday inuu Kacbada dumiyo waxaa kaloo la yiri boqorka Najaashi ayaa ku
amray Abraha inuu Kacbada dumiyo, labada kay noqotoba wuxuu lasoo dhaqaaqay col
ballaaran oo kor u dhaafay lixdan kun oo dagaalyahan si uu kacbada ugu dumiyo.
-colkaan waxaa loo yaqaan taariikhda ciidankii maroodiga-
waxaana colku watay maroodiyaal sagaal ah ama sadex iyo toban, Abraha wuxuu
naftiisa u doortay maroodi ugu wayn maroodiyaasha in isaga lagu qaado.
Markay carabtu maqleen ujeedada Abraha go’aansaday oo ah
inuu Kacbada dumiyo arrintaani waa la waynaatay waxayna isku dayeen inay kahor
istaagaan fulinta go’aankaan, kulana dagaalamaan hadduu diido, waxaa marka soo
baxay nin kamida madaxda reer Yamaneed iyo waxgaradkooda oo loo yaqaan Du-nafar
wuxuuna qabiilkiisa iyo ciddii kale oo ku raacdaba ugu yeeray inay Abraha la
dagaalamaan, waana ka yeeleen dagaalkiina waxaa ku gacan sareeyay Abraha waana
la jabiyay carabtii hogaamiyihii ciidanka Du-nafar-na waa la qafaashay.
Markuu marayay dagaanka qabiilka Khathcam waxaa jidgooyo ku
sameeyay ciidan uu hogaaminayo nin la yiraahdo Nufayl Ibn Xabiib, dagaal kulul
markuu dhacay kadibna waa la jabiyay qabiilkii Khathcam hogaamiyihii ciidankana
waa la qafaashay mana uusan dilin -inkastoo uu markii hore damcay- ee wuxuu ka
dhigtay dhul yaqaan, waxaa muuqata in Abraha la jabin waayay taasoo loo qaatay
in Alle uu ka doonayo inuu Kacbada ku muujiyo sharafteeda quwad ka baxsan
aadanaha oo Abraha jabisa.
Kacbada
Markuu marayay magaalada Daa’if waxaa soo dhaweeyay dadkii
daganaa ee Thaqiif ayagoo iska maslaxay cabsi ay ka qabaan inuu ka dumiyo sanab
ay qadariyaan oo layiraahdo Laata, waxayna ku dareen nin dhulyaqaan ah oo loo
yaqaan Aba-rughaal.
Colkaani waa sii gurguurtay ilaa uusoo gaaray Maghmas
(duleedka Makko) halkaas ayuu dagay wuxuuna diray sahanno iyo colal yaryar oo
dagaallo yaryar ku qaaday hareeraha Makko waxayna dheceen xoolihii dhulka ay
mareen daaqayay oo dhan, marka waxaa xoolahaan ka mid ahaa geel labo boqol oo
halaad ah oo Cabdulmudalib leeyahay. Abraha marka wuxuu diray nin la yiraahdo
Xannaadah Al-ximyari oo ergo ah uuna u diray reer Makko, wuxuuna ku amray inuu
u keeno ninka reer Makko ugu sharaf iyo magac wayn, iyo inuu u sheego inuusan
boqorka Abraha u imaan inuu la diriro haddaysan ayagu ka hor istaagin duminta
Kacbada, marka ninkii markuu Makko yimid waxaa la tusiyay Cabdulmudalib Ibn
Haashim markaas ayuu fariintii gaarsiiyay.
Cabdulmudalib-na wuxuu yiri la diriri mayno mana awoodno
inaan la diriro, laakiinse gurigaan Kacbadu waa beytkii Alle iyo Nabigiisa
Ibraahiim, hadduu Alle difaacana waa Kacbadiisii anagase wax awooda uma lihin
aan ninkaan kaga hortagno.
Ergaygii markaas ayuu Cabdulmudalib usoo jeediyay inuu
raaco, markay usoo galeen Abraha oo uu arkay Cabdulmudalib waa qadariyay oo
kursigiisii kasoo dagay oo dhulka la fariistay, Cabdulmudalibna wuxuu ahaa nin
muuqaal wayn oo haybad wayni ka muuqato, markaa Abraha wuxuu turjubaankii ku
yiri waydii ninkaan maxaad iga doonaysaa oo iigu timid? Cabdulmudalib wuxuu ku
jawaabay waxaan boqorka ka doonayaa inuu geelaygii uu iga dhacay ii celiyo,
Abraha wuxuu yiri u sheeg markii aan ku arkay waad ila waynaatay oo waan ku
qadariyay, markaadse hadashay waad ila qaymo dhacday, ma waxaad igala hadlaysaa
labo boqol oo halaad oo aan kaa dhacay oo aadan igala hadlayn guri ah diintaada
iyo diintii aabayaashaa, anigoo u imid inaan dumiyo? Cabdulmudalib wuxuu ku
jawaabay “anigu geelaan leeyahay Beyt-kuna wuxuu leeyahay Rabbi difaacan doona,
Abraha wuxuu yiri marka iga hor istaagi maysid markaasuu yiri adigaa isyaqaan haddaad
doonto dumi.
Marka Abraha geelii waa u celiyay Cabdulmudalib, waxaa kaloo
lasocday Cabdulmudalib qaar kamida odayaasha Qureysheed marka waxay Abraha usoo
bandhigeen inuu xoolohooda kala bar qaato oo uusan dumin Kacbada waana ka
diiday. Cabdulmudalib markuu Makko kusoo laabtay ayuu Qureysh amray inay ka
baxaan xaramka oo buuraha dhalooda iyo hawdadka ku cararaan si aan colku u
baabi’in.(4)
Dhinaca kale Abraha iyo colkii markii waagu u baryay ayuu
colku is cabbeeyay oo isu diyaariyay inuu hujuum ballaaran ku qaado xaramka,
hadaba markay marayeen waadiga Muxassar oo u dhexeeya Mina iyo Muzdalifa
(goobaha xajka lagu guto) ayuu maroodigii waynaa fariistay oo diiday inuu hore
ugu dhaqaaqo xagga Kacbada, markay u jeediyaan koonfurta, waqooyiga amase bariga
waa boodayaa oo dhaqaaqayaa markayse u jeediyaan xagga Kacbada waa
fariisanayaa, goor ay xaaladdaan ku sugan yihiin ayaa Alle usoo diray “korkooda
shimbiro raxan raxan ah, oo ku tuuraya (ku rushaynaya) dhagaxyo dhoobo-naareed
ah, markaasay ka dhigeen sidii bal la daaqay oo kale, (bal inta la jaray dhulka
bilkaxan oo kale)” shimbiruhu waxay u ekaayeen dafooyinka iyo haadda baqalyada
shimbir walbana wuxuu sitaa sadex dhagax, hal qowlalka uu ku sito iyo labo uu
adimada ku sito oo u eeg iniinaha iltukaha.
Qofkii uu dhagaxaasi ku dhoco wuxuu u googo’ayaa xubin xubin
isla markiina waa bakhtinayaa, hasayeeshee dhagaxu kuligood kuma wada dhicin
sidaa darteed ciidankii waa yaaceen ayagoo sidii mawjadda badaha isugu tumanaya
oo isu jiiraya markaasay gabi kasta ka daateen meelkastoo godanna ku
bakhtiyeen, Abraha qof ahaan waxaa Alle usoo diray cudur xun oo xubnihii la
daateen oo cadba mar go’ay oogadiina haragu ka diirmay wuxuu Sanca gaaray
isagoo oogadoo dhan diiran tahay laabta ayaana dillaacday wadnaha agtiisa waana
dhintay islamarkiiba.
Run ahaantii waxay ahayd dhacdo wayn oo ah mucjizo layaab
badan oo lagu isticmaalay awood ka baxsan qudrada aadanaha iyo waxa uu garan
karo labada.
Suurat Al-Fiil: (Ayadaha 1-5)
1. Ma Ogtahay sida Eebba ku falay asxaabtii maroodiga
'Colkii'. 2. Miyaan Eebbe ka yeelin dhagartoodii wax dhumay. 3. Oosan ku dirin
korkooda Shimbiro kooxa ah. 4. Markaas Eebbe ka yeelay Bal la daaqay sidiis.
Dhacdadii 'ciidankii maroodiga' waxaa lagu qiyaasaa in ay dhacday bishii
Muxarram, sida ku xusan Roman Calendar. ISHA: www.islamonline.net
Qureysh dhinacooda markii hore waxay ku firdheen hawdadka
iyo duurarka waxayna isku ilaaliyeen buuraha dhaladooda ayagoo ka baqanaya
colku inuu cagta mariyo oo tirtiro, markii hadaba colkii ay ku habsadeen
baladii ku habsatay ayey guryahooda ku soo laabteen ayagoo nabada qaba,
dhacdadaanna waxaa Alle (subxaanah) kaga waramay suurada Al-fiil.
Dhacdadaani waxay ahady bisha muxaram konton maalmood ka hor
dhalashada Nabiga (scw) ama shan iyo konton -waana sida taariikh-yahanada
intooda badani qabaan- waxayna ku beegan tahay dhamaadka February amase bilowga
March sanadka 571-da ciise dabadi, waxayna ahayd hordhacmo Alle horseed uga
dhigay Nabiga (scw) iyo Kacbadaba, maxaa yeelay markaan fiirino beytal-maqdas
waxaan arkaynaa in qibladaan Alle ku salladay oo gacanta u galiyay mushrikiin
sanabo caabud ah ayadoo dadka haystaana ay muslimiin ahaayeen sidii uu sameeyay
bukhtanasar hogaamiyihii baabiliyiinta sanadkii 587-dii ciise horti, sidoo kale
Roomanka sanadkii 70-kii ciise dabadi, laakiinse Kacbada Nasaaradu ma qabsan
ayagoo markaas muslimiinta jira ahaa, ayagoo dadka Kacbada haystaana yihiin
mushrikiin Sanabo-caabud ah.
Waxay dhacdadaani kusoo beegantay marxalad hadalhaynteedu
gaarayso dunida horumartay ee markaa jirtay inteeda badan, sababtoo ah
Xabashidu waxay hoos imaanayeen embiraadooriyada wayn ee Room oo ay Orthodex
isla yihiin xariir wayna ka dhexeeyo, Furus-na (Persia) waxay loollan kula
jireen Roomaaniyiinta iyo gaashaanbuurtooda oo gaadayeen waxwalba oo ku dhaca
sidaa darteed islamarkiiba Yaman ayagaa qabsaday dhacdadaan kadib, labadaan
dawladoodna ayagaa matalayay caalamka horumaray markaas.
Dhacdadaani waxay soo jeedisay indhaha caalamkoo dhan oo
tusisay burhaanta Kacbadaani leedahay iyo sharafteeda, iyo inuu yahay meel Alle
doortay oo barakaysan, waxay tafsiir u ahayd xigmadda qarsoon ee ku jirta in
Alle u gargaaray gaalo sanabo caabud ah dadkii iimaanka lahaana la halaagay si
waliba ka baxsan caalamka asbaabaha ee la garan karo, sidaa darteed hadduu qof
xaramkaan u dhashayi nabinimo sheegto waxay ahayd wax la rumaysan karo
dhacdadaan awgeed.
Cabdulmudalib wuxuu dhalay toban wiil oo kala ah Xaarith,
Zubayr, Abu-dalib, Cabdulaahi, Xamza, Abu-lahab, Ghiidaaq, Maquum, Safaar iyo
Cabaas waxaa kaloo la yiri waxaa kaloo la yiri kow-yo toban ayadoo lagu daray
Qutham, waxaa kaloo la yiri sadex-yo toban ayadoo lagu daray cabdilkacba iyo
Xajlan, gabdhahana lix kala ah Umulxakam, (baydaa) Barrah, Caatikah, Safiyah,
Arwa iyo Umayma.
-Cabdulaahi Aabaha Nabiga (scw)- Cabdulaahi hooyadii waxaa
la yiraahdaa faadima Bint Camar Ibn Makhzuum, wuxuuna ahaa wiilasha
Cabdulmudalib ninka ugu wanaagsan uguna dhawrsoon uuna ugu jecel yahay, waana
ninka la gawracay, taasina waxay ku dhacday markay Cabdulmudalib wiilashiisu
toban gaareen, oo uu hubsaday inay difaaci karaan wuxuu u sheegay nidarkii uu
hore u galay inuu midkood shugri u gawracayo markaasay ka yeeleen, markaasuu
magacooda ku qoray leebka qidaaxa (qoryo wax lagu qaybsado) oo u geeyay
uqaybsanaha sanabka Hubal –si uu qoryaha u rido- qoryihii ayuu riday markaasay
waxay ku dhacday Cabdulaahi, markaasuu Cabdulmudalib mindi afbadan soo qaatay
iyo wiilkiisa Cabdulaahi oo Kacbada xageeda ulasoo dhaqaaqay si uu u gawroco,
waxaa ku qabsaday oo u diiday Qureysh gaar ahaan abtiyaashii Banii-makhzuum iyo
walaalkiis Abu-dalib oo ay isku hooyo yihiin, markaas ayuu Cabdulmudalib yiri
maxaan hadaba nidarkaygii ka sameeyaa?
La Soco Qaybat 4aad Insha Allah...
Sh. C/risaaq Macalin Abshir (Musanif)
Xuquuqda Qoraalkan waxaa iska leh: Somalitalk.com
FG: Walaal ku soo biir Faafinta Diinta Islaamka
FAAFI.BLOGSPOT.COM
Facebook.com/faafidiinta
@WALAALAHA FAAFI DIINTA ISLAAMKA
0 comments:
Post a Comment